Venus

Geplaatst op zondag 20 januari 2002 @ 17:30 , 1178 keer bekeken

Wie het tatoeage-museum van Henk Schiffmacher (Henkie the Panky) in Amsterdam betreedt, wordt misschien wel geconfronteerd met één van de puurste zo niet de oudste (rituele) vorm van lichaamskunst. Die bovendien een representatieve functie heeft als geen enkele andere kunstvorm. Een tatoeage is immers onlosmakelijk verbonden aan het eigen lichaam, waarmee je je als individu op een unieke manier kunt onderscheiden of anderszins uiting geven aan een bepaalde cultuur of life-style. Zo was het vroeger, en zo is het nu nog steeds.

Peter Blake, 'Serie 83' van 'Six French Postcards' - 1969

Het menselijk lichaam is van oudsher een geliefd thema in de beeldende kunst en door de eeuwen heen een belangrijke inspiratiebron voor de kunstenaar. Vanuit verschillende intenties werd en wordt dat menselijke lichaam verbeeld. Dit uiteraard niet alléén in relatie tot lust. Een speurtocht door de kunstgeschiedenis leert ons dat elke periode cq. stroming een specifiek lichamelijk man-/vrouwbeeld kan opleveren. Volgens de Egyptische mythologie ligt aan de lichamelijke representatie van de man en vrouw in haar meest elementaire en tegelijk goddelijke vorm het ontstaan van het universum ten grondslag. Uit de oude Egyptische papyrus van Tamenin kennen we een illustratie waarop Geb, de aarde, liggend met een stevige erectie onder Noet, de hemel, die zo bezwangerd raakt van de sterren. Als in geen andere cultuur en tijd uit de geschiedenis al waar het menselijk lichaam en zijn representatie een alom overheersende rol speelden dan was dat wel in het Oude Egypte. Want de Egyptenaren geloofden, dat de ziel (ka) slechts dan zou blijven leven in het hiernamaals, als het lichaam intact werd gehouden. Daarom trachten zij het verval van dat lichaam hoe dan ook te voorkomen, door het zorfvuldig te balsemen en het daarna in stroken linnen te wikkelen. Voor de mummie van de koning (farao) werd de pyramide opeengestapeld en zijn lichaam werd precies in het midden van die reusachtige berg van gehouwen blokken, in een stenen sarcofaag, bijgezet. Overal om de grafkamer heen werden toverformules neergeschreven (hiërogliefen) om hem op zijn reis naar de andere wereld behulpzaam te zijn. Maar de Egyptenaren geloofden, dat het behoud van het lichaam alleen niet genoeg was. Eerst als de gelijkenis van de koning óók bewaard bleef, was het dubbel en dwars zeker, dat hij altijd zou blijven voortbestaan. Dus gaven zij aan beeldhouwers de opdracht het portret van de koning in hard, onvergankelijk graniet te hakken, en het in de tombe te zetten, waar niemand het zag, om daar zijn tovermacht uit te oefenen en de ziel van de vorst te helpen om te blijven leven in en door de beeltenis. Eén Egyptisch woord voor beeldhouwer is inderdaad: 'Hij-die-levend-houdt'. Maar dit idee van de magische betekenis aangaande het fysieke beeld treffen we ook al in de prehistorie aan. De prehistorische Venus van Willendorf zou als vrouwelijk vruchtbaarheidsfiguurtje hebben gediend en heeft daarbij dus ook een magische functie. De oude Grieken streefden in hun goden- en atletenbeelden het schoonheidsideaal, de esthetica na, terwijl de klassieke Romeinen eerder het zogenoemde verisme aanhingen. In de theocentristische middeleeuwen was het naakt in de kunst doorgaans alleen weggelegd voor Adam en Eva in het paradijs, en een Christus aan het kruis als 'een man van smarten', of als 'pietà'. Jeroen Bosch schept in zijn triptiek 'De tuin der lusten' (ca. 1500) een wonderlijke wereld met een landschap dat op het paradijs lijkt en bevolkt is met talloze naakte mannen en vrouwen, die de wildvreemdste dingen doen. In het middenveld rijden ze op allerlei dieren rondom een vijver; anderen vermaken zich in kleine poelen; de meesten zijn eng verbonden met reusachtige vogels, vruchten, bloemen of zeedieren; en slechts enkelen geven zich ongeremd over aan de liefde. Ongetwijfeld echter zijn de lusten in deze 'tuin' van zuiver vleselijke aard, hoe vreemd verborgen ze ook mogen lijken. In de Renaissance kwam de mens zelf weer centraal te staan, het antropocentrisme en konden de kunstenaars wat betreft het fysiek verbeelden van de mens flink uitpakken. In navolging van de klassieken werd in de Renaissance serieus aandacht besteed, en dat op een wetenschappelijke manier, aan de anatomie. Vooral de vlezige en gespierde figura serpentinata van Michelangelo getuigt hiervan. In de Barok, met bijvoorbeeld een Rubens, deed men er nog een schepje op, en het menselijk lichaam presenteert zich in een onstuimige dramatiek. In de Rococo is het vooral de frivoliteit en de kokette galanterie al wat de klok slaat.

Honeymoon Nude - 1998 - Currin, John

Gedurende de 19de eeuw zien we in het Neo-classicisme weer de klassieke strengheid opdoemen en in de Romantiek juist weer de dramatiek met zo nodig een exotisch tintje. Niettemin hebben we tot dusver in wezen nog steeds te maken met een lichamelijke representatie van de mens in een mythologische dan wel bijbelse context. Het fysieke naakt in een alledaagse enscenering zien we eigenlijk pas voor het eerst bij onder anderen Goya met zijn 'Naakte Maya' (ca. 1800) en bij Manet in 'Le déjeuner sur l'herbe' (1863). Beide kunstwerken brachten dan ook een enorme schok teweeg. Maar sedertdien buitelen bij de (post)impressionisten, de fauvisten, de expressionisten en kubisten de naakten, vooral baadsters, in beeldend opzicht over elkaar heen, en de Futurist laat de mens voortsnellen in de ruimte. In het fin-de-siècle en begin 20ste eeuw zien we ook de decadentie optreden, zoals bij Beardsley, Klimt, Schiele én de Nederlandse schilder-edelman Christoph Karel Henri de Nerée tot Babberich . En Magritte schilderde 'Le Viol' (1934) op zijn eigen wijze in een evenzo eigenzinnig surrealisme. En dan de expressionist Bacon met zijn verwrongen, geslachte mensenlichamen. Of Kienholz die op een stapelbed in een ziekenhuis een naakte oude seniele man laat liggen, vastgebonden; zijn lichaam is weinig meer dan een skelet met een leerachtige, verkleurde huid. Hij is het slachtoffer van fysieke wreedheid, aan zijn lot overgelaten. In de Pop Art zien we de lichamelijke presentatie van de mens als een commercieel consumptie-artikel. Richard Hamilton ensceneert voor ons het ideale fysieke man-/vrouwbeeld in een huishoudelijke omgeving.

Pygmalion & Galatea door John de Andrea.jpg

Maar waar staat de kunstenaar zelf ten opzichte van die menselijke lichamelijke representatie? Bij alle vormen van kunst is er sprake van zelfexpressie. In de beroemde Griekse mythe van de beeldhouwer Pygmalion, die zó'n mooi standbeeld maakte van de nimf Galatea, dat hij verliefd werd en haar omhelsde toen Venus zijn sculptuur tot leven bracht. Nog recentelijk heeft die voornoemde mythe een nieuwe en verfrissende interpretatie gekregen in een werk van John de Andrea. En wat te denken van Yves Klein in zijn Fluxus-performance Painting Ceremony in 1971. Hier wordt action painting met het model zelf als medium wel heel letterlijk opgevat. Een andere vorm van lichamelijk schilderen, evenzeer in het kader van Fluxus, is - let wel! - de performance 'Vagina-Painting' uitgevoerd door Shigeko Kubota.

Gustav Klimt, 'Danaë', ca. 1907/08'

Het is ook Jeff Koons die zichzelf, vrijend met zijn model, geliefde en inmiddels ex-vrouw Cicciolina tot onderwerp van zijn kunst maakt, en die zo de kunst brengt in de wereld van de banale pornografie, of andersom gezegd de pornografie in het domein van de kunst. En Bruce Nauman (1941) laat in neonverlichting zeven mensfiguren copuleren. De tentoonstelling Post-human in 1993 te Hamburg toont ons hoe de biotechnologie, vitaminenpreparaten, cosmetica, plastische chirurgie en fitness-cultuur het lichamelijke mensbeeld gaan beheersen. Het post-humane mensbeeld (Michael Jackson, Cher) is er een van manipulatie. En alsof dat nog niet genoeg is, kan de fysieke verschijningsvorm van de mens ook nog eens vervangen worden door middel van digitale simulatie in cyberspace: virtuele seks. Bron: Kennisreservoir Kunstgeschiedenis KMT/HKU - Martin Lacet

---