Venus

Geplaatst op zaterdag 24 januari 2004 @ 21:16 , 1702 keer bekeken

Fernand Khnopff is een van de grote raadsels uit de Belgische kunst. Zijn schilderijen, tekeningen en pastels openbaren een innerlijke wereld van stilte en onvervulde dromen. Vooral zijn vrouwenfiguren hebben een decadente schoonheid die nog steeds tot de verbeelding spreekt. De Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel wijden aan Khnopff een retrospectieve waarop zowel de veelzijdigheid als de moderniteit van de Belgische symbolist in de verf wordt gezet. DE tweede helft van de negentiende eeuw was een bewogen periode in de kunst. Naast de bloedeloze maar nog altijd toonaangevende academische schilders en beeldhouwers had je de vernieuwende beeldende taal van het impressionisme en het pointillisme, de sociale bewogenheid van de naturalisten en de zwierige lijnen van de art nouveau. Maar de vreemdste vogels waren toch wel de symbolisten die in zowat heel Europa opdoken. Het waren kunstenaars die voor de geïndustrialiseerde werkelijkheid leken weg te vluchten in een droomwereld bevolkt door gevaarlijke schoonheden en mythische figuren. De symbolisten streefden naar het hogere, maar vielen voor de fascinatie van het perverse en het fantastische. Dat het symbolisme in België stevig wortel schoot, was te danken aan schrijvers als Emile Verhaeren en Maurice Maeterlinck die zich tot voormannen van de beweging ontpopten. In 1892 publiceerde Georges Rodenbach de roman Bruges la Morte, waarin hij op een indringende manier de melancholie van het kwijnende middeleeuwse Brugge vastlegde. Het boek zou een diepgaande invloed uitoefenen op de man die als geen ander het symbolisme in de Belgische kunst belichaamde, de schilder Fernand Khnopff. Fernand Khnopff, geboren op het kasteel van Grembergen uit een aristocratische familie die in de zeventiende eeuw uit Oostenrijk gekomen was, bracht een groot stuk van zijn jeugd in Brugge door. In die beslissende jaren werd hij door de nostalgische sfeer van het oude stadje betoverd. Zijn wereld zou voor altijd een wereld van eenzame figuren in gesloten huizen blijven, een wereld van overgevoeligheid en Weltschmerz. Khnopff zei graag dat hij na zijn jeugd nooit meer naar Brugge was teruggekeerd, om zijn herinneringen niet te laten bederven door de aanblik van de realiteit. De ene keer dat hij er niet onderuit kon, omdat er een erfeniskwestie in Brugge te regelen viel, zou hij in de koets gestapt zijn met een donkere bril op, om zo weinig mogelijk van de stad te zien. ,,Ik weet niet of we dat mogen geloven'', zegt Dominique Marechal, een van de samenstellers van de retrospectieve in de Koninklijke Musea. ,,Het verhaal past net iets te goed in het imago van geheimzinnigheid dat Khnopff voor zichzelf ontwierp. We weten dat hij een grote belangstelling had voor de oude Vlaamse schilderkunst. Het lijkt onwaarschijnlijk dat hij de baanbrekende tentoonstelling over de Vlaamse Primitieven die in 1902 in Brugge werd gehouden, niet zou hebben bezocht. Het is ook pas na 1902 dat Brugge een belangrijk thema in zijn werk wordt. Wel valt het op dat hij prentkaarten gebruikte als geheugensteuntje. Verscheidene Brugse stadsgezichten van Khnopff herken je nu nog in de souvenirwinkels, al maakte hij er natuurlijk zelf de subtiele, dromerige beelden van die we kennen.'' Brugge betekende voor Khnopff oneindig veel meer dan enkele pittoreske torentjes en lieflijke kanalen. De herinnering aan de stad was een hoeksteen van zijn innerlijke wereld. Brugge was het verleden dat hij idealiseerde, een veilige haven waarin hij kon schuilen. Een van de mooiste en meest intrigerende tekeningen van Khnopff toont enkele oude huizen aan het Memlingplein in Brugge. Het plein ligt er desolaat bij, en het beeld zou een bijna pijnlijk precieze weergave van de werkelijkheid zijn, ware het niet dat Khnopff het plein doet grenzen aan de zee. Zien we hier een stad die door het water verzwolgen wordt, of evoceert de kunstenaar integendeel het wegtrekken van de zee op het einde van de Middeleeuwen, dat de onherroepelijke neergang van Brugge inluidde? Vast staat dat het beeld, met de onaardse stilte die het oproept, uit een surrealistisch schilderij zou kunnen komen. Magritte is niet ver weg. HOEWEL Khnopff een aristocraat was die zich vlot bewoog in de mondaine salons, waardoor hij talrijke opdrachten voor portretten in de wacht kon slepen, bleef hij zijn leven lang een eenzaat. Hij trouwde pas laat en dat huwelijk liep al spoedig op de klippen. Hij woonde in een huis dat hij voor zichzelf ontworpen had, niet ver van het Terkamerenbos. Het moet een van de merkwaardigste kunstenaarswoningen geweest zijn die in België ooit gebouwd werden. Vanzelfsprekend werd ze dan ook niet lang na de dood van Khnopff afgebroken. Het huis van Khnopff was een tempel voor het ,,ik''. Het hart van het gebouw was het atelier, waar de kunstenaar een kostbaar altaar liet oprichten met een beeld van Hypnos _ de Griekse god van de slaap, de broer van de dood. Op dat altaar, versierd met blauw glas van Tiffany, stond het motto van Khnopff dat boekdelen spreekt over zijn levenshouding: 'On n'a que soi'. Favoriete werken van Khnopff zelf en van door hem bewonderde collega's als Gustave Moreau en Edward Burne-Jones hingen aan de wanden. In een mozaïek op het plafond was een Weegschaal afgebeeld, het sterrrenbeeld van de heer des huizes. Een reconstructie van deze woning zult u op de tentoonstelling niet vinden. Wel zijn er werken te zien van Khnopffs tijdgenoten en dat is op een retrospectieve veeleer ongewoon. Met de presentatie van uitgelezen schilderijen en tekeningen van Gustav Klimt, Dante Gabriel Rossetti, Franz von Stuck en zelfs een vroeg landschap van Piet Mondriaan willen de samenstellers een beeld geven van het klimaat waarin de etherische - in onze ogen al te geraffineerde creaties van Khnopff - te begrijpen zijn. De Belgische symbolist was in Parijs op het atelier van Moreau geweest, had in Londen contact met de Prerafaëlieten en nam in Wenen met veel succes deel aan de eerste tentoonstelling van de Secession. Hij was, kortom, perfect op de hoogte van wat er in de Europese kunst van zijn tijd gebeurde en verwerkte een breed gamma van invloeden, ook literaire. Door zijn onmiskenbare persoonlijke stijl werd hij bovendien op zijn beurt een bron van inspiratie voor anderen - Klimt, bijvoorbeeld, keek geboeid naar de landschappen en de vrouwenfiguren van zijn Belgische gast. Wat Khnopff onderscheidt van zijn tijdgenoten, is niet de sfeer van zijn werk, en ook niet de onderwerpen, maar de uitvoering. Het werk van Khnopff is tot en met gecontroleerd: geen toets lijkt spontaan gezet. Zijn voorkeur gaat naar delicate en verstilde kleuren en hij verkiest pastel of krijt boven olieverf. Khnopff is de schilder van de zachtste nuance. De weergave van het motief is tot in de details exact, en toch ligt er meestal een licht waas over zijn beelden, dat er tegelijk eenheid en een zekere weemoed aan verleent. Vaak is het model waar hij naar werkt zijn geliefde zuster Marguerite - de relatie tussen hen is een onuitputtelijke bron van pikante speculaties, maar het blijft koffiedik kijken. De vrouw staat in zijn werk hoe dan ook centraal, zowel met de duivelse of wulpse blik van Medusa of de Sfinx als achter de kille façade van de burgerlijke dames. VOLGENS Frederik Leen, de commissaris van de tentoonstelling, is het werk van Khnopff in verscheidene opzichten veel moderner dan meestal wordt gedacht. Verrassend en gedurfd zijn bijvoorbeeld de cadrages die hij kiest: in een bosgezicht toont hij alleen de onderste helft van de bomen, een gelaat snijdt hij graag midden in het voorhoofd af. Khnopff was ook een van de eersten om de techniek van de montage toe te passen. Zo zijn de tennisspeelsters uit het bekende tafereel Memories gebaseerd op een montage van foto's die Khnopff minutieus naschilderde. Interactie tussen de vrouwen ontbreekt volkomen. Ze lijken opgesloten in het isolement van hun eigen wereld. Het veelvuldige gebruik van foto's en zelfs commerciële prentkaarten door Khnopff is een treffend voorbeeld van zijn dubbelzinnige houding tegenover de moderne werkelijkheid. Enerzijds vluchtte hij weg in antieke mythen en nostalgie naar het verleden, anderzijds maakte hij onbekommerd gebruik van de meest geavanceerde technieken. Wat voor hem telde, was niet het middel maar het resultaat: de emotie die zijn werk in de toeschouwer moest opwekken, de poëtische suggestie van iets onvatbaars. Khnopff hield van raadsels, niet om ze op te lossen maar om ze te tonen. Fernand Khnopff - kunstenaar 1858: Geboren in het kasteel van Grembergen. 1860-1866: Kinderjaren in Brugge, waar zijn vader magistraat is. 1876-1879: Studies aan de Academie voor Schone Kunsten in Brussel, samen met James Ensor. 1883: Behaalt zijn eerste succes met het schilderij ,,Luisterend naar Schumann'', dat door Emile Verhaeren geprezen wordt. 1891: Eerste bezoek aan Engeland, waar hij veel bewonderaars telt en meewerkt aan het kunsttijdschrift ,,The Studio''. 1898: Exposeert in de Secession in Wenen en wordt een Europese beroemdheid. 1903-1913: Decors en kostuums voor de Muntschouwburg, wanddecoraties voor het Paleis Stoclet. 1921: Overlijdt in Sint-Joost-ten-Node en wordt snel na zijn dood vergeten. 1979-1980: Herontdekking en retrospectieve in Parijs, Brussel en Hamburg. De Khnopff-retrospectieve in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, Regentschapstraat 3, Brussel, loopt van 16 januari tot 9 mei, van 10 tot 17 uur, maandag gesloten. www.fine-arts-museum.be . Bron: jan van hove, De Standaard

---