Venus

Geplaatst op zondag 30 januari 2005 @ 11:12 , 7364 keer bekeken

'Peter Paul Rubens kon tekenen als een god'

Het voorbije jaar was er in nagenoeg elk Europees land minstens één belangrijke Rubens-tentoonstelling. Amerika is nu aan een inhaalbeweging begonnen. In het Metropolitan Museum in New York ging onlangs Peter Paul Rubens (1577-1640): The Drawings open. Met 115 tekeningen, waaronder twaalf recente ontdekkingen, is het de eerste grote retrospectieve die in de Verenigde Staten aan het grafische werk van Rubens wordt gewijd. 'Subliem', schrijft The New York Times.

In Rijsel, op de indrukwekkende overzichtstentoonstelling van Rubens' oeuvre vorig jaar, waren het vooral de tekeningen van de Vlaamse barokmeester die de aandacht trokken. Zij waren toen de echte blikvangers, veeleer dan de schilderijen van het brede gebaar, de vele altaarstukken die meer van hetzelfde brachten en vooral voorbeelden waren van de ongebreidelde atelierproductie van Rubens.

Kleine jongen met halsketting (Nicolaas Rubens)

In de tekeningen daarentegen zag je echt de hand van de meester zelf.

Op de tentoonstelling Een huis vol kunst. Rubens als verzamelaar, die tegelijkertijd in het Antwerpse Rubenshuis liep, vielen eveneens enkele curieuze tekeningen op: ze waren van oudere, soms vergeten meesters, die Rubens eigenhandig aanpaste, 'verbeterde'. Hij bracht met pen en penseel hier wat meer schaduw aan, daar een beetje meer volume. Hij veranderde de tekeningen, paste ze aan zijn smaak aan en maakte ze dynamischer. In Rubens' tijd was een tekening duidelijk een gebruiksobject, geen afgewerkt product of kunstwerk op zich. Nog meer tekeningen van de Antwerpse meester waren jaren geleden al te zien op Rubens's Landscapes, een hommage aan Rubens als landschapsschilder en -tekenaar in de Londense National Gallery. Het Metropolitan Museum in New York brengt veel van die verschillende tekeningen nu samen.

Portret van een jonge vrouw, naar beneden kijkend

Peter Paul Rubens (1577-1640): The Drawings omspant niet alleen de hele carrière van de Antwerpse kunstenaar, de expositie toont ook alle domeinen waarin hij als tekenaar actief was: bijbelse scènes, elegante portretten van edellieden en -vrouwen, dierenstudies, landschappen, anatomische studies en kopieën van antieke sculpturen.

Portret van een hofdame van de Infante Isabella

"Deze tentoonstelling geeft een uitzonderlijk inzicht in het creatieve proces van dit Vlaamse genie", zegt Philippe de Montebello, directeur van het Metropolitan Museum. Voor de expositie werkte het New Yorkse museum samen met de Albertina in Wenen, die zeventig bladen van de meester bezit en waar de tentoonstelling vorig jaar te zien was. Dertig bladen hebben de reis van Wenen naar New York gemaakt, waaronder Kleine jongen met halsketting (vermoedelijk gaat het om het ontroerend onschuldige portret van de kleine Nicolaas Rubens uit 1619), Portret van een hofdame van de Infante Isabella (een tekening waarop Rubens schreef: 'Sael doghter van de Infante tot Brussel'), een studie van een os en van een gezadeld paard, evenals portretten van vrienden en familieleden van Rubens. De rest van de 115 tekeningen komt uit diverse Europese, Russische en Amerikaanse collecties.

"Hoe komt het toch", vraagt de recensent van The New York Times, Michael Kimmelman, zich af, "dat er zo weinig Rubens-tentoonstellingen in de Verenigde Staten worden gehouden?

Portret van Isabella Brant

Hij was te barok, te katholiek, al die engelen, al dat lillend vlees. Het gekke in verband met Rubens' reputatie is dat zijn werk mystiek noch erotisch is. Het is zinnelijk. Hij was een volwassen artiest, een schilder van vrouwen, niet van meisjes - hij was, met andere woorden, van deze wereld, en tegelijk níét van deze wereld als we het over zijn virtuositeit hebben."

In de New Yorkse krant wordt Rubens dan ook ridiculously gifted genoemd ('getalenteerd op het absurde af'), de tentoonstelling zelf is gewoonweg 'subliem'. "Het maakt niet uit dat de samenstellers geen grootse hypothese naar voren schuiven en geen verhalende spanningsboog opbouwen", schrijft Kimmelman. "Ze bieden enkele recent ontdekte tekeningen en origineel maar degelijk vakmanschap zonder een radicaal nieuwe opvatting over de kunstenaar te verkondigen. Als er zoiets als artistieke rechtvaardigheid bestaat dan moet deze tentoonstelling een soort massale overgave veroorzaken, zoals ook gebeurde met de tekeningen van Leonardo da Vinci twee jaar geleden in het Metropolitan Museum.

Portret van een jonge vrouw

"Het is een beetje onnozel om de tekeningen te gaan recenseren. Wat kun je daarover zeggen, behalve dat ze de grenzen laten zien van wat er menselijkerwijs mogelijk is met een stuk krijt en pen en papier?
Rubens tekende graag en genoot ervan dat hij kon tekenen als een god."

"Tegenwoordig zijn tentoonstellingen meestal te groot. Met 115 tekeningen en een aantal verwante prenten is dit geen kleine tentoonstelling, maar ik zou graag naar nog eens honderd tekeningen hebben gekeken als ze allemaal zo boeiend zijn als deze", aldus Kimmelman.

Portret van Helena Fourment

De tekeningen van Rubens vallen, meer dan zijn grote schilderijen, in de smaak van een hedendaags publiek, omdat die tekeningen nu eenmaal 'moderner' zijn of dat op zijn minst lijken.
We zien de kunstenaar in zijn eentje aan het werk, zonder zijn vele assistenten.
Hij kijkt, registreert, tekent naar model en zet details op papier die later voor schilderijen bruikbaar kunnen zijn. Hij zoekt en bedenkt oplossingen voor compositorische problemen. De tekeningen zijn meestal snel geschetst, vaak niet of maar gedeeltelijk afgewerkt. We mogen zelf details in- en aanvullen, daar houden wij van. Maar we moeten altijd voor ogen houden dat Rubens zijn tekeningen nooit beschouwd heeft als afgewerkte producten die op zich tentoongesteld zouden kunnen worden. Vermoedelijk zou een expositie zoals die in New York hem geschokt hebben.

Vrouwenstudie

Tekeningen waren voor Rubens de eerste stap in een artistiek proces, een tekening was een concept voor een schilderij, enkele notities die hij met krijt of pen snel op papier zette. Daarna volgde een meer uitgewerkte tekening of een olieverfschets, die op haar beurt eigenlijk al een magnifiek klein schilderijtje was. De volgende stap was dat Rubens gedetailleerde studies maakte van bijvoorbeeld de menselijke figuren in de compositie. Daarvoor werd er soms naar levend model getekend. Aan de hand van de compositieschetsen en van enkele uitgewerkte detailstudies konden leerlingen en medewerkers in het schildersatelier aan de slag.

Aan het eind van het proces kwam Rubens weer tussenbeide: hij bracht eigenhandig toetsen aan, corrigeerde of herwerkte een aantal onderdelen van het schilderij, al naar gelang van de opdrachtgever en vooral de prijs die voor het schilderij zou worden betaald. Hoe duurder het schilderij was, hoe meer 'echte' Rubens de koper kreeg. Dit 'artistiek-industrieel' productieproces was een soort zeventiende-eeuwse assemblagelijn van de barokkunst, schrijft The New York Times, "zij het dan dat ze gesuperviseerd werd door een genie, die op zijn beurt genieën zoals Antoon Van Dyck tewerkstelde".

Portret van een jonge vrouw in profiel

In zijn recent verschenen biografische boek De andere Rubens (Davidsfonds, Leuven) vraagt Rutger Tijs zich af wat Rubens' grootste specialisatie was. Hij komt tot een soortgelijk antwoord. "Ongetwijfeld de manier waarop hij tekende, waarop hij schetste in olieverf, waarop hij de composities zelf samenstelde, de wijze waarop de allegorische, bijbelse of mythologische programma's werden uitgewerkt en de wijze waarop hij het hele atelier en de aanverwante externe meesters, waar een beroep op werd gedaan, in symbiose liet werken, ieder volgens zijn specialiteit." Rubens de tekenaar, de bedenker én de organisator.

Portret van Libische Sybille

De tentoonstelling in New York besteedt aandacht aan de ontstaansgeschiedenis van enkele specifieke werken. Zo zijn twee grote voorstudies te zien uit het British Museum (Londen) voor het schilderij De Vlaamse kermis (Louvre) en worden drie voorbereidende figurentekeningen van het vroege altaarstuk De Kruisoprichting (Antwerpse kathedraal) voor het eerst weer samengebracht. Twee tekeningen van leeuwen dienden als voorstudie voor het expressieve schilderij Daniël in de leeuwenkuil (1613-15).

Hoewel het bij de getekende portretten meestal ook om voorstudies gaat, geven ze bij Rubens vaak de indruk voltooide kunstwerken te zijn, zoals het portret van zijn eerste vrouw Isabella Brant (1621-22), Nicolas Trigault in Chinees kostuum (1617), en Rubens' tweede vrouw Helena Fourment.
Zijn voorbereidende tekeningen voor prenten en boekillustraties genieten minder bekendheid, hoewel daar recentelijk in twee Antwerpse tentoonstellingen toch de aandacht op gevestigd is: Copyright Rubens in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten en de kleine permanente expositie in het Plantin-Mortus Museum.

Centaur gekweld door Cupido

Twaalf tekeningen in New York zijn vrij recente ontdekkingen. Ze worden nu voor het eerst in de context van het oeuvre geplaatst. Centaur gekweld door Cupido is een van drie studies die in 2000 in Keulen werden ontdekt. Twee tekeningen werden onlangs door het Metropolitan aangekocht en zijn nu voor het eerst te zien: De Heilige Maagd aanbeden door heiligen en een Susanna. Een al wat oudere ontdekking - ze kwam aan het licht in 1996 - is een van de hoogtepunten van Rubens: The Drawings: een uitzonderlijk grote tekening van een Man te paard (1603), een studie voor het vroege ruiterportret van de hertog van Lerma, een schilderij dat nu in het Prado in Madrid hangt.

Michael Kimmelman besluit zijn enthousiaste bespreking in The New York Times met een lofzang op Rubens de improvisator: hij paste zijn eigen en andermans tekeningen continu aan, zijn 'correcties' zijn als 'muzikale improvisaties', "hij ging aan de slag met andermans melodieën". Kimmelman vergelijkt Rubens met Mozart, Beethoven en Duke Ellington.
"Rubens zag tekeningen, of ze nu van hem of van iemand anders waren, als iets organisch, men kon ervan leren en men kon ze eindeloos verbeteren, net als het echte leven."

Peter Paul Rubens (1577-1640): The Drawings.
Tot 3 april in Metropolitan Museum of Art,
Fifth Avenue en 82nd Street, New York.
Tel. 00-1-212/535.77.10 en www.metmuseum.org