Venus

Geplaatst op donderdag 14 augustus 2003 @ 00:04 , 2249 keer bekeken

Zich lavend aan de kleurschitteringen van de Byzantijnse mozaieken in de San Marco-basiliek introduceerde Titiaan een koloriet in de schilderkunst dat passie, bewondering en navolging genereerde. Wie zijn monumentale doeken in de Venetiaanse kerken kent, kan het beamen. De Titiaan-tentoonstelling in het Pradomuseum in Madrid laat bovendien zien waarom we kunnen spreken van Venetiaans blauw.

'Maak je kleur vuil.' Met die woorden wist Tiziano Vecellio zich te onderscheiden van zijn tijdgenoten en voorgangers. Waar Van Eyck zich bekwaamde in een heldere, scherp afgebakende kleurpracht begon Titiaan met het aanbrengen van vuil lijkende, glacerende onderlagen. 'Dertig of veertig', zoals hij eens opmerkte. Daarop penseelde hij zijn gebroken tonen. Op die manier bereikte hij - op latere leeftijd - een scala aan poetische tinten van dezelfde kleur waarmee hij een dimensie toevoegde aan zijn blauwe luchten en bergen en aan zijn blauwe en roodpurperen mantels. De Spaanse schilder Velazquez reisde in zijn tijd naar El Escorial om in dezelfde bergen waar Filips II rust zocht de hemel te bestuderen op blauwtinten. Voor Titiaan lag dat anders. Ongetwijfeld had hij herinneringen aan de winterse helblauwe luchten in Pieve di Cadore, zijn geboortedorp in de Dolomieten. Maar eenmaal in Venetie had hij minder aan de van zilte zeelucht zwangere hemel die zelden was getooid in het heldere koloriet van zijn jeugd. Blauw, zo wist hij uiteraard, is de kleur van de hemel en dus van de goden. De Egyptische god Amun werd al in blauw weergegeven. Het blauw van de mantel van de Heilige Maagd verbindt de hemel met de aarde. 'De neiging van blauw om te verdiepen is zo groot', scheef Wassily Kandinsky in 1910, 'dat het in de diepere tonen intensiever wordt en meer uitwerking heeft op het karaktervolle innerlijk. Hoe dieper het blauw, des te meer trekt het de toeschouwer mee naar het oneindige.' Die blauwtinten met die verdiepende uitwerking gebruikte Titiaan voor zijn hemels en bergen. Wie lang kijkt, wordt er met ziel en geest naar toe getrokken. Het geeft perspectief aan de relatie tussen wat de schilder penseelde en wat de kijker ziet. Lapis lazuli Dat kolorietelement ontleende Titiaan - evenals zijn leermeester Giovanni Bellini - aan het lapis lazuli-blauw dat al werd gebruikt voor de Byzantijnse mozaieken waarmee Venetie in vroegere dagen werd verrijkt. Lapis lazuli is bijna het meest intense blauw dat er bestaat. Nog krachtiger is het synthetische ultramarijnblauw, het handelsmerk van Yves Klein. Al in de 13de eeuw werd het lapis lazuli door Marco Polo in Venetie geintroduceerd toen hij terugkwam van zijn reis naar het Verre Oosten. Hij had het meegenomen uit Afghanistan. Titiaans blauw is dan ook hetzelfde blauw zoals dat is terug te vinden in het mozaiek van het noordelijkste portaal - de Porta di Sant' Alippio - van de San Marco-basiliek. Het is het enige mozaiek dat na Titiaans dood nog niet is gerestaureerd. Dankzij een betere lichtval is het blauweffect nog beter te zien in het door goud gedomineerde (al wel gerestaureerde) mozaiek in de kleine basiliek van Santa Maria Assunta op het eilandje Torcello. Wie nu in Venetie in een verfwinkel vraagt naar 'Titiaanblauw' zal - als het al voorradig is - een piepklein potje lapis lazuli-pigment aangereikt krijgen. 'Drie keer zo duur als andere pigmenten', aldus de eigenaar van Arcobaleno Pigmenti in de Calle de le Boteghe. 'En dat was in de tijd van Titiaan ook al zo', weet Fernando Checa, ex-directeur van het Prado-museum en een absolute autoriteit als het om Titiaan gaat. Het gebruik van lapis lazuli-blauw had volgens Checa geen artistieke maar een financiele achtergrond. 'Hoe meer blauw, des te beter de toeschouwer kon zien dat de opdrachtgever in financiele welstand leefde. Want hij betaalde voor het blauw.' Omdat Venetie in Titiaans tijd (1488-1576) de invoerhaven was van vele exotische pigmenten, lag intens kleurgebruik voor de hand. Bovendien werd de voorkeur gegeven aan olieverf boven temperaverf en frescotechnieken omdat die niet bestand waren tegen de vochtigheid. Dat kleurgebruik - ook als het om diverse blauwvarianten gaat - is vooral terug te vinden in het 'Feest der Goden', een doek waaraan Bellini was begonnen en dat door Titiaan werd afgemaakt. Het schilderij, een opdracht van Alfonso d'Este, de hertog van Ferrara, werd de inzet van de stijlstrijd tussen het 'disegno' uit Florence en het 'colorito' uit Venetie. Een haatdragende Michelangelo zou later bittere kritiek uiten over het 'disegno' van dit topwerk uit de renaissance. Intens Checa verwijst dan graag naar de mening van Giorgio Vasari, die in de 16de eeuw in zijn standaardwerk 'De Levens' de Italiaanse schilders uit die tijd portretteerde. 'Vasari', zo zegt Checa, 'bekritiseerde Titiaan precies om datgene wat hem nu zo beroemd heeft gemaakt: zijn sensuele schilderkunst die meer is gebaseerd op kleuring dan op precisie. Hij valt op door zijn intense interpretatie van het natuurlijke, de eenvoud waarmee zijn mensen en zijn gebeurtenissen overkomen op de toeschouwer en het ogenschijnlijke gemak waarmee hij uitdrukking geeft aan de meest intense emoties, gevoelens en passies van de ziel.' De Titiaan-tentoonstelling in Madrid toont die emoties. Het sensuele van Danae en zijn naakte Venussen, de eenvoud van zijn natuurlijke portretten, het intense van de mythologische scenes en de passie van de ziel in zijn religieuze doeken, het is er allemaal. Daarvoor is het dan ook de grootste Titiaan-tentoonstelling sinds 1935, veel completer dan de wat tegengevallen Titiaan-expositie in The National Gallery in Londen. Niet zo verwonderlijk, want het meeste werk van Titiaan heeft een Spaans paspoort. Op het hoogtepunt van zijn roem was Titiaan immers hofschilder van keizer Karel en Filips II. Van de 500 werken die Titiaan achterliet, kwamen er daarom 54 in Spanje terecht. Blauw dus. Het godenfeest is al genoemd. Dan zijn er verblindend blauwe hemels in 'Bacchus en Ariadne' en 'Het Bacchanaal'. In 'Gebed in de Olijvenhof' wordt Christus in het blauw neergezet op een doek met tientallen vuile onderlagen. Van een absolute dramatiek en mystiek is de 'Heilige Hieronymus', ook gedrenkt in vuile kleuren zodat het oog van de toeschouwer onmiddellijk wordt meegezogen naar het blauw van de hemel en het Titiaanrood van de heilige mantel. Venetië Bij de 65 Titiaans in Madrid steekt Venetie eigenlijk schril af als het om kwantiteit gaat. Daar is het allemaal Tintoretto en Tiepolo. Gelukkig is er de Frari-kerk (waar ook zijn grauwe grafmonument is) waar de hemel zich majestueus opent in de 'Assunta' (Maria Hemelvaart). Met dat absolute meesterwerk oogstte Titiaan in 1518 zoveel open doekjes dat hij door de Serenissima Signoria van Venetie tot 'hofschilder' van de republiek werd aangesteld. Er is - na enig zoeken - meer Titiaan in Venetie, doeken die de Prado-curator Miguel Falomir maar wat graag in Madrid had willen hebben voor zijn tentoonstelling. Zoals 'De Tempelgang van Maria', een magistraal doek (met een schitterende blauw getinte hemel) dat pontificaal aan het eind van de rondgang door de Galleria dell'Accademia hangt. En uiteraard is er het eveneens tot de vaste uitrusting van de Frari-kerk behorende doek 'Madonna di Ca'Psearo'. Om nog maar te zwijgen over het expressieve 'Wonder van Pinksteren' in de Salute-kerk, een doek waarop Titiaan op meesterlijke wijze speelt met het licht als de Heilige Geest afdaalt naar de apostelen. Wie die lichtbundels lang analyseert, wordt op slag katholiek. Titiaan moet die lichtval in de vroege ochtenduren hebben bestudeerd toen hij vanuit zijn atelier in zuidelijke richting over het water tuurde naar Rio Traveso. Weinigen weten dat Titiaan in die jaren een atelier had in de Ca' del Duca, nu een weinig opvallend paleis in de eerste naar rechts buigende bocht van het Canal Grande tussen het Palazzo Grassi en het Palazzo Giustinian. Het was het buitenhuis van de Milanese hertog van Sforza. Niets herinnert daar nu aan Titiaan. Schande! Toch is er een relatie met de schone kunsten, want het paleis biedt deze zomer op de benedenetage onderdak aan de Luxemburgse inzending voor de Biennale. In een van de zalen bespeelt de Luxemburgse, van oorsprong Chinese kunstenares Su-Mei Tse de cello in een landschap met een gele bodem en een rotswand van... lapis lazuli-blauw. Dus toch om Titiaan te eren? De vertegenwoordigster van de Biennale, die er de wacht houdt, kijkt hulpeloos om zich heen, gelijk Lucretia die het slachtoffer dreigt te worden van Tarquino. Benepen vraagt ze dan: 'Titiaan...'? Geraadpleegde literatuur: Max Doerner - Schilderkunst Martina Milan en Luca Baldin - Churches of Venice James H. Beck - Italiaanse Renaissanceschilderkunst Giorgio Vasari - Las Vidas Patricia Fortini Brown - Art and Life in Renaissance Venice De Tiziano a Bassano (Maestros Venecianos del Museo del Prado) en Tiziano (de catalogus van de Titiaan-tentoonstelling in het Prado-museum in Madrid, die nog tot 7 september loopt). Bron: Henk Boom, De Financieel-Economische Tijd

---