Venus

 
Artemisia Gentileschi, de ‘wonder woman’ van de barok, wilde de vrouwelijke Caravaggio zijn.

Artemisia Gentileschi, een barokvrouw met bravoure, was uniek en wist het horrorgenre naar haar hand te zetten. Die heftige kunst was niet per se een gevolg van haar turbulente biografie, zo toont een expo in Parijs.

Geert Van der Speeten, De Standaard (standaard.be), 15 april 2025 om 23:59

De schilder Orazio Gentileschi was in Rome bevriend met Caravaggio en raakte onder de indruk van zijn theatrale scènes met felle licht- en donkercontrasten. Zijn talentrijke dochter Artemisia, die opgroeide in het atelier, moet dertien geweest zijn toen de barokgrootmeester de stad verliet. Contact was er dus amper, maar de altaarstukken die de kunstenaar voor Romeinse kerken schilderde, moet ze wel gezien hebben. Meteen begreep ze de impact van zijn kunst. Haar hele verdere carrière zou dit haar droom worden: uitgroeien tot de vrouwelijke Caravaggio. 

Dat is althans de stelling van de samenstellers van de tentoonstelling Artemisia, héroïne de l’art in het Musée Jacquemart-André. Het voormalige stadspaleis, vlak bij de Champs Elysées, wist op zijn beperkte museale oppervlakte al vaker groots uit te pakken. Dit keer brengt het veertig werken samen, waaronder 27 van Artemisia zelf. Ze komen uit beroemde collecties en uit privéverzamelingen.

Artemisia Gentileschi (1593-1653) is intussen opgenomen in het pantheon van de beste schilders, maar dat was niet altijd het geval. Lange tijd gold ze als kunstenaar van het tweede plan en werd haar werk amper bestudeerd. Dat veranderde in de jaren 70, toen Amerikaanse vorsers haar kunst onder de loep namen vanuit feministische hoek. In 1984 werd het verslag van haar rechtszaak gepubliceerd, met een nawoord van Roland Barthes. 

Een eerste solotentoonstelling kwam er in 1991 in Firenze. Sindsdien steeg Artemisia’s ster alleen maar. Er verschenen geromantiseerde versies van haar levensverhaal en biopics, haar schilderijen piekten op de kunstmarkt. De National Gallery in Londen hield in 2020 een grootse retrospectieve, maar toen vielen er al bedenkingen te noteren. De kunsthistorica Griselda Pollock vroeg zich af waarom de oeuvres van vrouwelijke kunstenaars systematisch gereduceerd werden tot hun biografie en tot “een intiem, pathetisch verhaal”.

 
Onthoofde tirannen

Hoe het Artemisia verging, gaf daar alle aanleiding toe. Amper tot wonderkind uitgeroepen, moest ze zich op haar 19de al verweren voor de rechtbank. Haar vader had, om haar eer te redden, een zaak aangespannen nadat een assistent haar verkracht had. Het werd een geruchtmakend proces, dat ze won, zij het met moeite.

Artemisia’s carrière stond daarna in het teken van afrekening en therapie, zo noteerden de latere biografen. Talloze keren beeldde ze jonge martelaressen af die kracht en onwrikbaarheid uitstralen. Haar wraakgevoelens tegenover mannen, zo werd de gangbare opvatting, drukte ze uit in horrorscènes, met onthoofde tirannen waaruit het bloed nog gutst.

Artemisia’s levensloop bleef turbulent. Ze kreeg vijf kinderen, waarvan ze er drie verloor. Haar man liet haar in de steek, met een jonge edelman had ze een korte relatie. Ze verhuisde naar Firenze en weer terug naar Rome, waar ze zich als alleenstaande moeder moest zien te redden. Maar op het artistieke vlak ging het haar voor de wind. Ze kreeg opdrachten van grote Europese hoven. In Venetië en Napels werd ze als een beroemdheid ingehaald. En in Londen assisteerde ze haar vader bij zijn laatste grootste werkstuk, een plafondschildering voor het Marlborough House in Greenwich.

Horrorgenre

 Artemisia’s schilderkunst is groots, dramatisch en bijna filmisch. Ze was niet de enige vrouwelijke kunstenaar in de 17de eeuw. Wel koos ze als een van de weinigen voor historieschilderkunst, terwijl haar collega’s boeketten, stillevens of portretten als onderwerp namen.

Niet altijd trok ze de kaart van de hoogbarok, zo laat de Parijse tentoonstelling zien. In Firenze ontpopte ze zich tot een verfijnde, gecultiveerde vrouw en raakte ze ingeburgerd bij de kring van de Italiaanse caravaggisten, de navolgers van Caravaggio. Bij haar terugkeer naar Rome in 1620 vond ze inspiratie bij Franse schilders en ruilde ze het drama voor een meer dromerige stijl.

Dat we haar gewelddadige scènes waarin heldinnen triomferen, zoals die van Judith die Holofernes onthoofdt, moeten lezen als wraakoefening of verwerking van een trauma: daar plaatst deze tentoonstelling kanttekeningen bij. Heftige onderwerpen waren courant in de 17de eeuw. Ze werden niet gekozen door de makers, maar door opdrachtgevers die de schilderijen reserveerden voor hun privévertrekken als conversationpieces. 

Niettemin wist Artemisia het ‘horrorgenre’ naar haar hand te zetten. Op een geraffineerde manier greep ze de onderwerpen aan om tegelijkertijd virtuoos en sensueel uit de hoek te komen. 

 
Cleopatra

Haar versie van Jezus die de doornenkroon krijgt opgezet, hangt in Parijs naast die van Caravaggio. Wat ze van hem overnam, was hoe hij het ultieme moment wist te vatten: door het niet te idealiseren, maar het realistisch te houden. Artemisia koos ook voor een sterke kadrering en schakelde live modellen in voor een levendige actie. Van Caravaggio leerde ze ook hoe je extreme gevoelens zoals ontsteltenis en huiver kan projecteren op de toeschouwer. 

Wat haar bijzonder maakte, is hoe ze zich als vrouw wist te profileren in een mannenwereld. Ze was geen hobbyiste, maar een professionele, onafhankelijke schilder die een eigen bedrijfje leidde. Gedecideerd speelde ze ook haar vrouwelijke status uit: als een onafhankelijke vrouw die zichzelf vaak portretteerde, in symbolische settings, maar vaak ook naakt. 

Door heldinnen, uit de Bijbel of uit de oudheid, was ze mateloos gefascineerd. Zo werd de dood van Cleopatra, als een vervlechting van Eros en Thanatos, een van haar favoriete onderwerpen. Verbluffend is ook haar versie van Danaë, die door Zeus bezwangerd wordt via een gouden regen. Haar zinnelijke schilderij toont de Griekse prinses als een vrouw in extase. 

Artemisia, héroïne de l’art
Tot 3/8 in Musée Jacquemart-André, Parijs