Venus

De Nederlandse, in Zuid-Afrika geboren kunstenares werd beroemd met haar sensuele vrouwenfiguren. Ook haar sociaal en politiek engagement komt in talrijke werken tot uiting. Ze schilderde onder meer portretten van Osama bin Laden en Nelson Mandela, maar wijdde ook een mooie reeks aan homoseksuele kunstenaars. De tentoonstelling is haar eerste retrospectieve in Europa.

Stedelijk Museum, Amsterdam, tot 4 januari.

Marlene Dumas maakt overrompelende kunst. Haar tekeningen en schilderijen zijn bedrieglijk direct. Haar vranke, vrijpostige thema’s boezemen ontzag in. Dat ze krachtige emoties oproept in een herkenbare stijl, maakt haar geliefd bij een groot publiek. Terecht wordt ze bij de grootste kunstenaars van het moment gerekend.

Op haar 61ste eert het Stedelijk Museum Dumas met een indrukwekkend carrière-overzicht. In 2015 reist het verder naar Tate Modern en Fondation Beyeler, telkens in licht gewijzigde vorm.

Amsterdam is de thuishaven van deze Zuid-Afrikaanse. Ze woont er sinds 1976 en vond er haar thema’s. Ontheemding, verontwaardiging over maatschappelijke ongelijkheid, dood en lijden: ze duiken al in haar eerste tekeningen en collages op. Vaak met dat typische laagje humor, zeker in titels als I won’t have a potplant. Eindigen doet de tentoonstelling met tekeningen van homoseksuele kunstenaars, een recente reeks die ze voor Manifesta in Sint-Petersburg maakte.

Huid

Het is een omvangrijk overzicht, met tweehonderd werken die bijeengebracht zijn in zestien zalen. Toch oogt het parcours niet volgestouwd. De afzonderlijke werken dagen je stuk voor stuk uit.

Niet de chronologie, maar een stijl of een thema vormt de rode draad. De ontdekkingstocht voert langs mooie ensembles, zoals de Magdalena’s of de Christusportretten in combinatie met (anti)helden, van Osama tot Amy Winehouse. Het zijn telkens mini-exposities, waarin de werken zinvolle verbanden aangaan en elkaar versterken. Zo toont de zaal met baby- en kinderportretten, zoals verwacht, geen lieflijke tafereeltjes. The painter, ook het affichebeeld, stelt Dumas’ naakte peuterdochter voor met besmeurde verfhandjes. Kwetsbaar en toch sterk, met een mix van onbevangenheid en boosheid, kijkt deze dreumes de wereld in. Het is ook een treffende metafoor voor het kunstenaarschap, zo toont Dumas.

De sectie ‘Tranen’ transformeert een rouwperiode die Dumas doormaakte tot iets universeels. Intense gevoelens en een afstandelijke blik gaan hier een verbond aan. Dumas zoekt troost in kunsttranen (van Man Ray), gespeelde filmtranen (van Romy Schneider of Ingrid Bergman) of een ontluisterende autopsiefoto (Marilyn Monroe) waarmee ze brutaal de vergankelijkheid van Hollywoodschoonheid oproept. Als geen ander laat Dumas dit soort krachtige beelden op je netvlies spoken.

Onveranderlijk zijn haar portretten scherp uitgesneden en ontdaan van elke achtergrond. Ook waar Dumas zachte tinten gebruikt, zoals in haar inkttekeningen, is haar stijl sensueel en verleidelijk. Huid kan bij Dumas elke denkbare kleur krijgen, tussen warm en ijskoud.

Engagement

Wie Dumas bij de neo-expressionisten van de jaren 80 oplijst, doet haar oneer aan. Ze overstijgt dit soort categorieën. Het verst gaat ze in de sectie ‘Gezichten’: hallucinante portretten van onder meer haar Zuid-Afrikaanse ouma of van een patiënte met een huidziekte. Geschilderde situaties, zo noemt ze deze close-ups. De portretten lijken uit hun kaders te barsten. Het zijn verwarrende landschappen, fel en expressief, waarin je wel moet verdwalen.

Dumas noemt de schilderkunst onomwonden ‘een minnaar’. Foto’s registreren. Maar schilderijen verleiden, liefkozen, peilen naar het innerlijk.

In de documentaire, aan het slot van de tentoonstelling, zie je de kunstenares rommelen in de schuiven van haar onuitputtelijke beeldarchief. Haar bronnen liggen open en bloot op tafel, net als haar engagement. Keer op keer grijpt Dumas naar onderwerpen als identiteit, discriminatie, verlies en rouw. De broeierige townships van Zuid-Afrika, de muren die Israël optrekt: ze komen in haar werk aan bod in geïsoleerde beelden van individueel leed.

De oude en nieuwe meesters – van Caravaggio tot Picasso en van Holbein tot Munch – zitten Dumas niet als ballast in de weg. Liefdevol duikt ze in de kunstgeschiedenis. Vaak letterlijk. Maar deze straffe dame koestert ook de ambitie om iets te zeggen over wat schilderen vandaag kan betekenen. Hoe expliciet de traditionele genres die ze beoefent, zoals het portret en het naakt, nog kunnen zijn als artistiek medium.

Trefzeker, niet zonder risico’s, kiest Dumas taferelen uit het beeldenpak waarmee dagelijks ons collectieve geheugen aangevuld wordt. Ze slaagt erin om tot clichés voorbestemde beelden te transformeren tot iets unieks: fascinerende schilderijen, die de lading meekrijgen van commentaar op de werkelijkheid. Marlene Dumas,

‘The image as a burden’. Tot 4 januari in Amsterdam, Stedelijk Museum.
Later in Londen (Tate Modern) en Bazel (Fondation Beyeler)