Venus

Wellicht zullen opnieuw vele Vlamingen de weg naar het oogverblindende moderne museumgebouw vinden. Nu is zowat een tiende van de 100.000 bezoekers per maand sinds de opening eind vorig jaar uit onze contreien. En deze nieuwe tentoonstelling, van curator Blaise Duclos, de grote Vlaanderen-deskundige van het Louvre, brengt een aardige collectie werken van Rubens en tijdgenoten uit tientallen Europese en Amerikaanse musea voor het eerst zo dichtbij samen.

Het genie Pieter Paul Rubens was kunstenaar, zakenman en diplomaat, een unieke combinatie van talenten en opdrachten. Een verwijzing naar het christendom in de Europese grondwet zou Rubens vanzelfsprekend hebben gevonden. Als we onder christendom tenminste het rooms-katholicisme verstaan.

Rubens -Duitse protestantse vader, Vlaamse katholieke moeder- werd geboren in Keulen en kwam in 1589 als twaalfjarige naar Antwerpen, waar hij zijn faam en fortuin vestigde. Vanaf 1600 bezocht hij langdurig vijftig grote Europese steden, waaronder Londen en Parijs, maar zijn leven speelde zich vooral af in Antwerpen, Madrid en bovenal Rome als Heilige Stoel van de ware kerk. Meer beïnvloed door de Spaanse koning dan door de paus streefde hij naar een eengemaakt katholiek Europa, onder Habsburgs bestuur.

De tentoonstelling begint brutaal en provocerend met een portret van de hertog van Alva, uit het Prado in Madrid, en bij ons nagenoeg onbekend. Een adembenemend mooi portret van een verschrikkelijke man. Afhankelijk van de bronnen was hij als inquisiteur en bewoner van de Antwerpse citadel, waar hij ooit zijn eigen standbeeld liet maken, verantwoordelijk voor de foltering en executie van mogelijk tienduizenden Vlamingen. Vlamingen, jawel, landgenoten van Rubens. Diezelfde inquisitie zorgde ook voor een catastrofale braindrain uit onze gewesten naar het noorden.

Eerlijk, ik moest even de neiging onderdrukken om naar buiten te lopen en Rubens maar te laten voor wat hij blijkbaar ook was, een paapse Spaanse collaborateur. Maar dan bekeek ik het werk beter. Het is prachtig, onder meer door de eerlijkheid. Alva staat erop afgebeeld in vol ornaat, bedreigend, sluw, gevaarlijk, verbeten. ik vraag me af wat de Breughels van dit werk van volksvijand nummer één zouden hebben gevonden...  

In dezelfde zaal een tweede mokerslag: het manshoge jachtportret van de Engelse koning Charles I, door sir Anthony Van Dyck, Rubens beste leerling die de meester misschien zou hebben overvleugeld als hij langer had geleefd. Het contrast met Alva kan niet groter zijn. De twee grote vernieuwers van de portretkunst zij aan zij. Na dit sensationele begin heeft de al met al klassieke expositie het enkele zalen lang moeilijk omdat niveau vol te houden, maar met een portret van Van Dyck door zijn leraar, een aandoenlijk aan magistraal zelfportret van Bernini en een zelfportret waar het vertrouwen van af spat, zit de bezoeker weer op esthetische kruissnelheid.

Er zijn honderdzeventig werken te zien, van Rubens, leerlingen, tijdgenoten (en niet van de minste: Frans Pourbus, Hans Jordaens met een exclusief Antwerpse kunstkamer, Titiaan, Snijders) al dienen een paar ronduit zwakke schilderijen wellicht om de grootheid van Rubens beter in reliëf te zetten. De zalen krijgen extra-dimensie met  voorwerpen, beeldhouwwerken, nogal veel Bernini onder meer, schotels, sieraden, harnassen, boeken met gravures. Zoals meestal bij Rubens-initiatieven ontbreken de vaak erg menselijke en delicate voorbereidende tekeningen niet, sommige erg mooi ingekeurd, maar ook de spin-off is er: gravures en wandtapijten gebaseerd op eerder werk. Die afgeleide productenveroverden heel Europa en vestigden de faam van de maker. 

De tentoonstelling brengt werk dat op verschillende plaatsen in Europa is ontstaan, of werd beïnvloed door allerlei ver van elkaar liggende landschappen. Veel portretten van prinsen en vorstinnen, maar ook een pak religieuze taferelenbedoeld voor belangrijke kathedralen. Het vrome gezin van Rubens en Helene Forment met de kinderen Clara Johanna en Frans hangt zij aan zij met de heilige familie. Iets verder een knappe vrouw met rozenkrans, een van DE symbolen van de Maria-devotie. Er is een aandoenlijke al te menselijke doorboorde Sebastiaan, nog aan zijn boomstronk, die weer tot leven wordt verzorgd door engelen. Zo te zien zullen ze de jongeling niet meer afstaan.

Een zekere Pontius zorgt voor het wreedste schilderij: de moordpartij op de onschuldige kinderen. dit ultra-realistische werk toont de lelijkste borsten uit die episode in de kunstgeschiedenis. Het kind, dat de boezem heeft leeggezogen, ligt heel erg dood op de grond. 

Ironisch dat de leerling die van de onschuldige kinderen een getrouwe gravure maakte, Pontius heet, zoals Pilatus, die de calvarie van Christus op gang bracht. Op afbeeldingen van kruisigingen staat meestal nogal wat volk onder de lijdende Jezus, alsof hij mag sterven te midden zijn getrouwen. Rubens toont een volstrekt eenzame nachtelijke kruisdood. Het effect was destijds erg sterk, denk ik. Nu nog overigens.

De katholieke boodschap staat dus een erg breed scala aan thema's en gevoelens toe. En veel verbeelding. Een bijzonder aardig werk, de opvoeding van Maria, heeft geen enkele basis in de bijbel en zelfs nauwelijks in de traditie. En ook het eerherstel dat Rubens de vermoorde onschuldige kinderen geeft, door hen naast Maria een plaats te geven in de hemel, is alleen gebaseerd op zijn verbeelding, zijn hoop en wellicht ook medelijden. En die katholieke ijver is ook mooi en positief, dat bewijst het didactische en heldere Vrede omarmt Overvloed. Een verre voorafspiegeling van het vredesdividend.

Maar Rubens haalt ook taferelen uit de antieke mythologie doorheen een katholieke mangel. Van Venus die haar toilet maakt voor de spiegel is er een versie van Rubens, en een van Titiaan. In een andere zaal pikt een arend de lever uit het lijf van Prometheus, en bedrijft een kanjer van een zwaan onverhuld en zuiver-erotisch de liefde met Leda. Een portret van sultan Mulay Ahmad van Tunis getuigt van heel veel respect voor deze vijand, in een tijd dat de Ottomaanse moslims nog de hele Balkan beheersten. Met twee portretten ten voeten uit van jezuïeten in Chinese kledij wijst Rubens op de universaliteit van Rome. 

Rubens in Europa in Louvre-Lens is vernieuwend omdat zelden de ideologische achtergrond en de politieke bedoelingenvan de kunstenaar zo onthullend zijn blootgelegd en aan elkaar gelinkt. Rubens was de artistieke profeet van de contrareformatie.

Ondanks een groot aantal knap samengestelde ensembles en kansen op vergelijking, kiest Duclos toch ook voor een qua opstelling vrij traditionele aanpak. Voordeel is de toegankelijke leesbaarheid. Een goede Rubenstentoonstelling geeft altijd wel een paar nieuwe inzichten. Lens laat het barokke en voluptueuze weg zodat volop licht kan schijnen op andere facetten. In dat opzicht ontgoochelt het Noord-Franse bijhuis van het Louvre niet. 

Lucas Vanclooster

[L'Europe de Rubens in Louvre-Lens van 22 mei tot 23 september 2013]

Bron: cobra.be